VAN OVERLEVEN NAAR VERBINDING: INZICHT IN DE POLYVAGAAL THEORIE
De Polyvagaal theorie, ontwikkeld door de Amerikaanse neurofysioloog Stephen Porges, biedt diepgaande inzichten in hoe het zenuwstelsel niet alleen het overlevingsmechanisme regelt, maar ook de basis vormt voor emotieregulatie, sociale interacties en trauma-verwerking.
In deze blog ontdek je hoe je deze theorie praktisch kunt inzetten — van het begrijpen van de werking van het autonome zenuwstelsel tot het toepassen van regulatietechnieken die helpen bij het verzachten van het innerlijk kind, het herstellen van veiligheid en het bevorderen van emotionele regulatie.
De Polyvagaal theorie
De Polyvagaal theorie biedt een vernieuwend perspectief op de werking van het autonome zenuwstelsel, dat traditioneel werd onderverdeeld in twee delen: het sympathische zenuwstelsel (dat verantwoordelijk is voor de vecht-of-vlucht-reactie) en het parasympathische zenuwstelsel (dat zorgt voor rust-en-verteer). Stephen Porges breidde dit model echter uit met een derde tak: de ventrale vagale tak van de nervus vagus, die essentieel is voor sociale verbondenheid en het gevoel van veiligheid.
De Drie Takken van het Autonome Zenuwstelsel
De Dorsale Vagale Tak
De oudste tak van de nervus vagus, die reageert op extreme stress of levensbedreigende situaties door het lichaam in een staat van bevriezing, dissociatie of collapse te brengen. Deze reactie, die we kennen als de bevries-reactie, helpt het lichaam psychologisch te overleven door ons tijdelijk af te sluiten van de pijn of angst die we ervaren.
De Sympathische Tak
Deze tak wordt geactiveerd in stressvolle of bedreigende situaties, wanneer men zich in een vecht-of-vlucht-modus bevindt. Dit zorgt ervoor dat het lichaam zich voorbereidt op actie: de hartslag versnelt, de ademhaling wordt oppervlakkig en de spieren spannen zich aan. Hoewel deze reactie van vitaal belang is voor overleving, kan chronische activatie leiden tot angst, hypervigilantie en uitputting, vaak als gevolg van trauma.
De Ventrale Vagale Tak
De "veiligheidsmodus" van het zenuwstelsel. Deze tak maakt het mogelijk om kalm te blijven, verbonden te zijn met anderen en in sociale situaties te functioneren. Wanneer deze tak actief is, voelt de cliënt zich veilig en in verbinding met anderen. Het stelt de cliënt in staat om gezichtsuitdrukkingen en stemintonatie te lezen, en om empathisch te reageren. Het bevordert gevoelens van liefde, geborgenheid en gezonde hechting.
Neuroceptie: onbewust detecteren van veiligheid en gevaar
Neuroceptie is het onbewuste proces waarbij het zenuwstelsel signalen van veiligheid en gevaar detecteert, zowel in de omgeving als in het eigen lichaam. Dit proces speelt een sleutelrol in de Polyvagaal theorie, aangezien het bepaalt welke tak van het autonome zenuwstelsel (AZS) dominant wordt. Neuroceptie is een fundamenteel concept voor coaches die werken met cliënten die trauma of chronische stress ervaren. Het helpt coaches begrijpen waarom cliënten vaak onbewust reageren op situaties die hen als bedreigend ervaren, zelfs als die bedreiging misschien niet onmiddellijk zichtbaar is.
Hoe neuroceptie herkennen en reguleren?
In coaching is het belangrijk om niet alleen bewustzijn te creëren rondom neuroceptie, maar ook te leren hoe cliënten hun eigen neuroceptieve signalen kunnen herkennen en reguleren. Hieronder volgen enkele aanwijzingen voor het herkennen van neuroceptie in het dagelijks leven van cliënten.
Signalen van veiligheid
Diepe, rustige ademhaling: Wanneer het ventrale vagale systeem actief is, is de ademhaling vaak rustig en diep, wat een staat van kalmte en veiligheid aangeeft.
Ontspanning in het lichaam: Dit kan zich uiten in een gevoel van verzachting in de buik, borst of schouders. Het lichaam voelt lichter en ontspannen aan.
Sociabiliteit en empathie: Het vermogen om contact te maken met anderen, open communicatie en het vermogen om empathie te tonen, wijst op de activiteit van het ventrale vagale systeem.
Signalen van gevaar
- Verhoogde hartslag en oppervlakkige ademhaling: Wanneer cliënten in een vecht-of-vlucht-modus verkeren, wordt hun ademhaling oppervlakkiger en sneller, en de hartslag versnelt.
- Spanning en bevriezing: Spanning in het lichaam, vooral in de kaken, schouders of nek, kan duiden op een sympathische of dorsale vagale activatie.
- Dissociatie of emotionaliteit blokkeren: In situaties van extreme stress kunnen cliënten dissociëren of voelen dat ze emotioneel "afgesneden" zijn van hun gevoelens.
Polyvagaal theorie en trauma: de rol van het innerlijke kind
Vroegkinderlijk trauma kan de ontwikkeling van een gezonde ventrale vagale respons verstoren. Dit betekent dat mensen die een onveilige hechting of andere traumatische ervaringen hebben, vaak moeite hebben om zich veilig te voelen in relaties of om hun emoties effectief te reguleren. In plaats van toegang te krijgen tot een kalme, verbonden staat (ventraal vagale activatie), kunnen ze vaker terechtkomen in de vecht/vlucht- of bevries-responsen.
De impact van deze verstoring kan zich op verschillende manieren manifesteren:
Angst en overgevoeligheid voor signalen van gevaar.
Emotionele disregulatie en moeite met het reguleren van gevoelens.
Moeite met sociale verbinding of het ervaren van intimiteit.
Innerlijk Kind werk en de polyvagaal theorie
Innerlijk Kind Werk is een therapeutische benadering gericht op het herstellen van de emotionele en ervaringsgerichte lagen van het jongere zelf. Wanneer vroegkinderlijke traumatische ervaringen niet verwerkt worden, raken de bijbehorende emoties en overlevingsstrategieën vastgezet in het lichaam van de cliënt. Deze geïnternaliseerde pijn beïnvloedt het volwassen gedrag onbewust en voortdurend.
De Polyvagaal theorie biedt een waardevol neurofysiologisch kader om deze onbewuste reacties te begrijpen. Door te kijken naar de werking van het autonome zenuwstelsel, zien we precies hoe deze onverwerkte ervaringen zich vertalen in fysieke en emotionele disregulatie, en hoe ze via gerichte regulatie genezen kunnen worden.
Praktische toepassing: herstellen van innerlijke rust
Deze oefening combineert Innerlijk Kind Werk met neurofysiologische regulatie. Het doel is om eerst een veilige basis te creëren (Ventrale Vagale staat) voordat er contact wordt gemaakt met het gekwetste Innerlijke Kind.
Het Innerlijke Kind
Nodig de cliënt uit om hun aandacht naar binnen te richten en zich hun innerlijke kind voor te stellen. Laat hen observeren hoe het kind eruit ziet en zich lijkt te voelen, zonder direct te proberen iets te veranderen.
Ik wil je vragen om nu je aandacht naar binnen te brengen en je innerlijke kind te visualiseren. Hoe ziet het eruit op dit moment? Welke leeftijd heeft het ongeveer? Waar bevindt het zich?
Welke emoties of gevoelens neem je waar bij je innerlijke kind als je het nu observeert?
Het zenuwstelsel communiceert via sensaties. Nodig de cliënt uit om met milde nieuwsgierigheid waar te nemen:
Let ook even op je eigen lichaam. Voel je spanning of ontspanning in je spieren? Hoe is je ademhaling nu: rustig en diep, of misschien sneller en oppervlakkiger? Wat neem je waar in je borstgebied en buik? Zijn er plekken in je lichaam die warm of koud aanvoelen?
Het volwassen zelf
Het volwassen zelf neemt de regie door bewust de Ventrale Vagale staat te activeren. Moedig de cliënt aan om tijdens deze regulatie-oefeningen contact te houden met het Innerlijke Kind, en zich voor te stellen dat het kind geniet van de gecreëerde veiligheid.
Zachte Ademhaling (Fysiologische Kalmte)
Focus: Deze techniek verlaagt direct de hartslag en schakelt de vecht/vlucht-respons uit.
Adem rustig en diep in door je neus, en adem langzaam uit door je mond. Maak de uitademing iets langer dan de inademing. Stel je voor dat je met elke uitademing spanning loslaat en een gevoel van kalmte in je lichaam en naar je innerlijke kind verspreidt. (Herhaal dit een paar minuten).
Wat merkt de cliënt op in het lichaam en de ademhaling? Hoe reageert het innerlijke kind van de cliënt hierop?
Sociale Betrokkenheid (Veilige Afstemming)
Focus: Het zenuwstelsel kalmeert bij signalen van veilige verbondenheid. Dit is een essentiële Polyvagaal regulatie.
Denk aan een persoon (of dier) bij wie je je volkomen veilig, geliefd en geaccepteerd voelt. Visualiseer deze persoon nu levendig voor je. Merk op wat je ziet, hoort en voelt in hun (voorgestelde) aanwezigheid. Sta jezelf toe om het gevoel van verbondenheid en veiligheid volledig te ervaren. Stel je voor dat je innerlijke kind deze veilige aanwezigheid ook voelt.
Zachte aanraking (Fysieke Co-Regulatie)
Focus: Zachte, bewuste aanraking reguleert het zenuwstelsel via de huid en creëert een gevoel van geborgenheid.
Plaats je handen zachtjes op een plek op je lichaam die troostend voelt, zoals je borst, je buik, of je armen. Voel de warmte en de zachte druk van je handen. Stel je voor dat deze aanraking een liefdevolle omhelzing is voor jezelf en voor je innerlijke kind. Wat roept deze zachte aanraking op?
Gegrond Voelen (Stabiel Anker)
Focus: Aarding brengt de energie uit het hoofd naar het lichaam en vestigt een gevoel van stabiliteit.
Voel je voeten stevig op de grond (of het oppervlak waar je op zit). Merk het contact op. Stel je voor dat er wortels vanuit je voeten (of zitvlak) diep de aarde in groeien, waardoor je je stabiel, gedragen en veilig voelt. Hoe beïnvloedt dit gevoel van gegrond zijn jouw innerlijke staat en die van je innerlijke kind?
Positieve Zelfspraak (Cognitieve Herprogrammering)
Focus: Het Volwassen Zelf spreekt de waarheid van veiligheid, wat de oude, angstige patronen onderbreekt.
Spreek nu in gedachten, of zachtjes hardop als dat goed voelt, liefdevolle en geruststellende woorden tegen je innerlijke kind. Welke woorden voelen nu het meest passend en helend? Herhaal die een paar keer met zachtheid. Hoe reageert je innerlijke kind op deze positieve en geruststellende zelfspraak?
Contact met het Innerlijke Kind
Nodig de cliënt uit om hun aandacht, na de serie van kalmerende oefeningen, weer volledig te richten op het beeld van hun innerlijke kind in het veilige toevluchtsoord.
Breng nu, na deze oefeningen, je aandacht rustig terug naar het beeld van je innerlijke kind op zijn/haar veilige plek. Observeer het opnieuw.
Voelt het kind zich nu meer ontspannen, gerustgesteld, gezien, of kalmer dan aan het begin van de oefening? Welke (subtiele) veranderingen neem je waar in zijn/haar uitdrukking, houding of energie?
Wat is er veranderd in jouw eigen gevoel of fysiologische staat nu je deze oefeningen hebt gedaan?
Terugkoppeling en Integratie
Begeleid de cliënt om een afsluitende, bevestigende boodschap aan hun innerlijke kind te geven en na te denken over hoe ze deze ervaring en technieken kunnen meenemen.
Als je volwassen Zelf, wat wil je je innerlijke kind nu meegeven of verzekeren over jouw aanwezigheid en steun, en over de veilige plek en de kalmerende strategieën die je hebt geoefend?
Welke van de geoefende kalmerende strategieën resoneerde het meest met jou en zou je vaker willen toepassen?
Bouw aan je expertise
De Polyvagaaltheorie biedt waardevolle inzichten in hoe het zenuwstelsel reageert op stress en verbinding. Door deze principes toe te passen in therapie en innerlijk kindwerk, kun je de reacties op trauma reguleren en een veilige ventrale vagale respons herstellen — essentieel voor heling, veerkracht en gezonde sociale verbindingen.
Ontdek het volledige online leerplatform van Asaya, met meer dan 250 kant-en-klare modellen en oefeningen die je direct kunt inzetten in je praktijk. Van Innerlijk Kind heling en emotieregulatie tot persoonlijke en professionele groei, je vindt alles wat je nodig hebt om je cliënt te ondersteunen.